Çoxpartiyalı sistemin inkişafı – dialoqdan başlayan yol
2019-cu ilin sonlarından ölkədə həyata keçirilən islahatların tərkib hissəsi olaraq, siyasi sistemin təkmiləşdirilməsi, siyasi partiyalar arasında imitasiya xarakteri daşımayan, davamlı dialoqun təmin edilməsi, fərqli siyasi baxışlara sahib olan qüvvələr arasında sivil və etimadlı münasibətlərin formalaşması istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirilməyə başlanıldı. Prezident Adminstrasiyasında gerçəkləşdirilən struktur və kadr islahatları və təbii ki, Azərbaycan Prezidentinin Altıncı çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin ilk iclasındakı nitqində Azərbaycanın yeni siyasi konfiqurasiyasının formalaşması ilə bağlı səsləndirdiyi fikirlər, çoxpartiyalı sistemin inkişafı ilə bağlı nişan verdiyi istiqamətlər bu prosesdə təkanverici rol oynadı.
Ötən müddət ərzində keçilən yola və əldə olunan nəticələrə diqqət yetirsək, qısa bir zaman ərzində Azərbaycanin siyasi münasibətlər sistemində, bir zamanlar əlçatmaz görünən mühüm dəyişikliklərin baş verdiyini söyləyə bilərik.
Prezident Adminstrasiyasının təşəbbüsü ilə siyasi partiyalar, həmçinin siyasi həyatın fəal iştirakçıları arasında dialoqun, açıq müzakirələrin təşkil edilməsi, dövlət başçısının, siyasi partiya sədrlərinin ölkədəki ictimai-siyasi münasibətlərin sağlamlaşmasına, pozitiv və işgüzar məcraya yönəldilməsinə xidmət edən mesajları, Vətən müharibəsi dövründə milli maraqların müdafiəsi ilə bağlı nümayiş etdirilən vahid mövqe Azərbaycanda çoxpartiyalı sistemin inkişafı üçün əlverişli zəmin yaradıb. Bu reallıqdır. Prosesin inkişafı isə, etiraf edək ki, təkcə hakimiyyətdən yox, siyasi münasibətlər sistemin bütün iştirakçılarından asılıdır.
Bu yazıda özünütəcrid yolunu seçən azsaylı marginal qrupların fəaliyyətinə nəzər salmayacağam. Onlarla bağlı hər şey aydındır və məqsədim cəmiyyətin qütbləşməsinə deyil, milli maraqlar ətrafında birləşməsinə, siyasi mədəniyyətin formalaşmasına xidmət edən məqamlara nəzər salmaqdan ibarətdir.
Bu arada qısa bir haşiyə çıxmağı da zəruri hesab edirəm: Əslində mövzuya xeyli öncə müraciət etmək niyyətindəydim. Amma Vətən müharibəsi və Azərbaycan Ordusunun zəfərindən sonra ölkədə və bölgədə intensiv şəkildə cərəyan edən proseslərin gündəlik şərhi, fundamental yanaşma və təhlil tələb edən bir mövzu ilə bağlı yazmağıma imkan vermədi. Düşünürəm ki, indi də gec deyil.
İndisə ölkəmizdə çoxpartiyalı sistemin inkişafına, siyasi partiyaların bir institut kimi formalaşmasına mane olan bəzi məqamlar haqqında öz düşüncələrimi bölüşəcəyəm.
Bu gün ölkəmizdə, yeni qeydiyyata alınan siyasi partiyaları da nəzərə alsaq, 53 siyasi partiya fəaliyyət göstərir. Onların demək olar ki, yarısının real fəaliyyəti yoxdur. Əksər siyasi partiyalar, sadəcə qurultaylarını keçirdikdən və partiya sədrlərini seçdikdən sonra, de-fakto fəaliyyət göstərmirlər. Onların bir hissəsinin rəhbərlərini də, bu gün ölkədə demək olar ki, heç kim tanımır və ölkənin ictimai rəyi üçün bu adamların nə dediklərinin heç bir önəmi yoxdur. Bəzi bloqqerlərin, politoloq və ekspertlərin, kəsəsi, ayrı-ayrı fərdlərin faəliyyəti daha effektivdir, nəinki gurultulu adlar altında “fəaliyyətdə olan” siyasi partiyaların. Amma onların mövcudluğunu da inkar etmək mümkün deyil, ən azı adları, sədrləri və möhürləri var…
Prinsip etibarilə, belə “siyasi təşkilat”ların mövcudluğunun kimsəyə mane olmadığını əsas götürüb məsələnin üzərindən keçmək də olardı. Amma nə üçün? Belə “partiya”lar son nəticədə siyasi münasibətlər sisteminin de-yure iştirakçıları kimi, çoxpartiyalı sistemin inkişafına heç bir töhfə vermir, ayrı-ayrı vaxtlarda bu və ya digər siyasi partiyanın ətrafında “hərəkət edən” “süni peyk” funksiyasını yerinə yetirirlər ki, bu da ölkədə real siyasi mənzərənin, yaxud spektrin formalaşmasına öz neqativ təsirini göstərir. Digər tərəfdən, belə “siyasi təşkilatlar”ın mövcudluğu siyasi partiyaların bir institut kimi formalaşmasına da mane olur, arzu olunmayan nümunə, prezident yaradır. Buna səbəb isə, “Siyasi partiyalar haqqında” qanunun müasir dövrün tələblərinə və reallıqlarına cavab verməməsi, siyasi partiyalar üzərində hüquqi və ictimai nəzarət mexanizmlərinin tətbiq edilməməsi və yaxud belə mexanizmlərin həddindən artıq zəif olmasıdır. Bu isə öz növbəsində partiyadaxili demokratiyanın inkişafına, siyasi partiyaların seçkili orqanlarının real fəaliyyətlərinin təmin olunmasına mane olur. Kimsəyə sirr deyil ki, Azərbaycanda real təşkilati strukturlara, seçkili orqanlara malik olan, strukturlaşmış barmaqla sayılan qədər siyasi partiya var. Əksəriyyəti bir, yaxud bir neçə nəfərdən ibarət olan, real siyasi fəaliyyətlə məşğul olmayan təşkilatlardır. Bəzilərinin sədrini, bəzilərinin isə ikinci, yaxud üçüncü şəxslərini tanıyan da yoxdur. Amma nə olsun, son nəticədə onlar da siyasi partiya hesab olunur və siyasi sistemin bərabərhüquqlü üzvləri kimi davranır, bəzən isə fantastik iddialarla çıxış edirlər. Məhz bu səbəbdən də, siyasi partiyaların yaranması, qeydiyyata alınması və fəaliyyətləri ilə bağlı daha dəqiq və daha imperativ hüquqi tələblərin, mexanizmlərin yaradılmasının vacib olduğunu düşünürəm. Yoxsa 5-10 adam yığıb qurultay keçirdin, oldun sədr və sənədini, möhürünü də alıb yerləşdirdin “ikinci partiya funksioneri” funksiyasını yerinə yetirən əl çantasına… Vəssalam.
Digər tərəfdən, siyasi partiyaların daxilindəki demokratik proseslərin stimullaşdırılması üçün seçkili orqanların nəzarət funksiyalarının gücləndirilməsinə zəmin yaradan, plüralizmə, dialoqa, kollegial idarəçiliyə imkan verən və bünu qaçılmaz edən hüquqi mexanizmlərin, prosedurların yaradılmasının və bəlkə də vahid nümunəvi nizamnamənin tətbiq edilməsinin zəruri olduğunu düşünürəm. Siyasi partiyalarda dialoq mədəniyyətini, fikir müxtəlifliyini inkişaf etdirmədən çoxpartiyalı sistemin inkişafına nail olmaq, qənaətimə görə, mümkün deyil.
Daha bir önəmli məqam siyasi partiyaların seçkilərdə iştirakı ilə bağlıdır. Xüsusilə də namizədlərin irəli sürülməsi prosesində, təəssüf ki, əksər hallarda nəinki ictimai rəy, hətta partiya üzvlərinin mövqeyi belə nəzərə alınmır. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, siyasi partiyalarda seçkilərdə iştirak edəcək namizədlərin müəyyənləşdirilməsi prosesində şəffaflığın təmin edilməsi şərti ilə ilkin seçki keçirilməli və bu, siyasi partiyaların qarşısında hüquqi tələb kimi qoyulmalıdır. Məlum olduğu kimi dünyanın bir çox ölkələrində bu təcrübədən istifadə edilir. Və ilkin seçki ilk növbədə siyasi partiyaların daxilində canlanmanın, hərəkətliyin yaranması, pardiyadaxili demokratiyanın inkişafı üçün vacib şərtlərdən biridir.
Çoxpartiyalı sistemin, həmçinin siyasi partiyaların inkişafı üçün zəruri olan şərtlərdən biri və bəlkə də birincisi proporsional seçki sisteminin tətbiqidir. Bu olmadan siyasi partiyaların siyasi münasibətlər sistemindəki rolunu artırmaq, həmçinin siyasi partiyaların özünü bir institut kimi inkişaf etdirmək çətin olacaq. “Mümkün olmayacaq” sözünü bilərəkdən işlətmirəm. Çünki bu, həddindən artıq imperativ və alternativ arqumentləri inkar edən bir yanaşma olardı…
Bu gün siyasi partiyaların inkişafına, onların ideya, fikir “istehsalçıları” kimi formalaşmasına mane olan amillərdən biri də, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi təşkilatların əksəriyyətinin konkret ideoloji baxış bucağına malik olmamalarıdır. Bunun bir az mübahisəli yanaşma olduğunu qəbul edirəm. Hazırda dünyada mövcud olan siyasi cərəyanlar arasında sərhədlər dəqiq deyil. Amma bütün hallarda düşünürəm ki, siyasi partiyaların ideoloji platformalarının dəqiqliyi və müxtəlifliyi cəmiyyətə alternativ ideyaların təqdim edilməsi, ideyaların, baxış bucaqlarının rəqabəti baxımından çox önəmlidir. Rəqabət isə, şübhəsiz ki, inkişafın əsasını təşkil edir.
Bu qədər… Bu yazıda məni daha çox narahat edən və təmsil oldunduğum Bütöv Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasında mütəmadi olaraq, müzakirəyə çıxaran məsələlərə toxundum.
Azərbaycanda çoxpartiyalı sistemin inkişafı ilə bağlı həyata keçirilən tədbirləri, görülən işləri isə çox müsbət qiymətləndirirəm. Prosesin ölkədə həyata keçirilən islahatların ritminə uyğun olaraq, daha dinamik şəkil alacağı qənaətindəyəm. Daha öncə də qeyd etdiyim kimi, arzu olunan nəticəyə varmaq üçün siyasi münasibətlər sisteminin bütün iştirakçılarının fəal, qərəzsiz və inkişafa xidmət edən mövqeyinə ehtiyac var.
Elçin Mirzəbəyli
Bütöv Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası sədrinin müavini
